Ці ведалі вы, што Купалле – гэта не проста адна ноч на год, а цэлы прамежак часу? На думку доктара філалагічных навук Таццяны Валодзінай беларусы могуць святкаваць Купалле амаль што… два тыдні. Але з чаго раптам? Распыталі фалькларыста пра асноўныя традыцыі і сімвалы свята. Чаму так цяжка знайсці папараць-кветку (і ці варта шукаць увогуле?) і навошта ў Купальскую ноч палілі вогнішча?
Скокі праз Купальскае вогнішча. Фота livelib.ru
“Мы абсалютна спакойна можам святкаваць Купалле амаль два тыдні”
Перш-наперш, мы вырашылі задаць пытанне пра “правільныя” даты святкавання Купалля карыстальнікам сацсеткі Threads. І меркаванні падзяліліся – адныя былі за тое, што яно адзначаецца ў час летняга сонцастаяння (то бок, у 20-х лічбах чэрвеня). Другія – выказаліся за 6-7 ліпеня.
Купалле ў Дукорскім маёнтку. Фота з сацсетак Дукорскага маёнтка
Што на гэта скажа загадчыца аддзела фалькларыстыкі і культуры славянскіх народаў Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Таццяна Валодзіна?
– На гэтую тэму часта ідуць спрэчкі. Аднак першапачаткова свята прымяркоўвалася да самага доўгага дня і самай кароткай ночы ў годзе. Зараз жа купальская “эпапея” доўжыцца болей за два тыдні – пачынаецца 21 чэрвеня і заканчваецца 7 лiпеня.
Таццяна Валодзіна на Купаллі ў Глыбоцкім раёне на “Запаведным востраве”. Фота з асабістага архіва
З чым звязана такая вялікая разбежка ў датах? З тым, што раней не было ні календароў, ні тэлескопаў. Таму зразумець, у які менавіта дзень адбываецца летняе сонцастаянне, было цяжка. Вось і атрымоўвалася, што час народных гулянняў ды абрадаў расцягваўся ды перамяшчаўся. Паўплывала на гэта і каляндарная рэформа 1582 года, калі каталіцкая царква прыняла новы грыгарыянскі каляндар, які больш дакладна адпавядае астранамічным рэаліям. А праваслаўная захавала стары юліянскі.
Глыбоцкі раён, Купалле на “Запаведным востраве”. Фота з асабістага архіва Таццяны Валодзінай
Але ж акрамя паганскага свята Купалля, ёсць хрысціянскае – дзень ушанавання Яна Хрысціцеля, Ян, або Іван (у католікаў яно святкуецца 22 чэрвеня, а ў праваслаўных – 7 ліпеня). І яны цесна пералятаюцца паміж сабой па сэнсах і звычаях. Святкаванне Купальнага Івана – яркі прыклад “народнага хрысціянства”, калі ў Купальскую ноч скакалі праз вогнішча, а з раніцы ішлі на службу ў царкву ці ў касцёл.
– Таму мы абсалютна спакойна можам святкаваць Купалле ўвесь дадзены перыяд і не думаць, што памыляемся. Наадварот, гэта наша беларускае багацце ды культурная спадчына – вось так расцягваць свята ды адзначаць яго і з католікамі, і з праваслаўнымі і ўвогуле за межамі хрысціянскіх рэлігій.
Глыбоцкі раён, Купалле на “Запаведным востраве” Фота з асабістага архіва Таццяны Валодзінай
Касмічны шлюб і жывы агонь
У купальскі час адбываецца пік росквіту прыроды ды ўсяго жывога. Лічыцца, што неба шлюбуецца з зямлёю, агонь – з вадою, кветкі – паміж сабою: літаральна усё зліваецца ў адзінае цэлае.
Купалле ў Дукорскім маёнтку. Фота з сацсетак Дукорскага маёнтка
– Ідэя шлюбу агню і зямлі ўвасабляецца і ў сімволіцы Купалля. Калі палілі вогнішча, ставілі шост або дрэва, на якое ўзносілі кола – сімвал сонца. Але ў глыбінным сэнсе – гэта аб’яднанне мужчынскага і жаночага пачатку. Усё палае, каб з агню любові нараджалася жыццё. Сонца ідзе на спад, і становіцца трывожна: цемры будзе болей. Але запал кахання дае надзею. У гэтым і ёсць асноўны сэнс свята.
Глыбоцкі раён, Купалле на “Запаведным востраве” . Фота з асабістага архіва Таццяны Валодзінай
На Падзвінні (Віцебшчына) адзначалі Купалле па класічнаму сцэнарыю.Тут абавязкова палілі вогнішчы і кола. Нават у савецкія часы, калі ў якасці колаў выкарыстоўвалі шыны.
– У Купальскую ноч разам збіраліся ўсе – і маладыя, і старыя. Пелі песні, танцавалі, ладзілі гульні і, што вельмі важна – для купальскага вогнішча абавязкова здабывалі жывы агонь. То бок, без запалак, а праз трэнне дрэва аб дрэва, ці з дапамогай каменчыкаў, крэмняў. Так робяць і сёння тыя людзі, хто адзначае свята па ўсіх канонах.
Глыбоцкі раён, Купалле на “Запаведным востраве”, фота з асабістага архіва Таццяны Валодзінай
“Купалле – гэта калі русалкі бегаюць”
Як адзначае Таццяна Валодзіна, у Беларусі – “кожны куток мае сваё разуменне Купалля”. І хоць асноўная ідэя захоўваецца, формы яна прымае розныя.
– На частцы Гомельшчыны лічаць, что ў гэты дзень разгульваюцца ведзьмы, якія адымаюць у кароў малако, ну і розная іншая нечысць набірае сілу. А калі ў кагосьці з Рэчыцкага раёна, з Падняпроўя, напрыклад, спытацца, што такое Купалле, хутчэй за ўсё вам адкажуць: “А, гэта калі русалкі бегаюць”.
Злева – русалкі, справа – ведзьмы. Іллюстрацыі Валерыя Славука
Русалкі бегаюць? Чакайце, у іх жа хвост! Аказваецца, паводле беларускай міфалогіі, русалкі – гэта чалавекападобныя істоты, якія могуць жыць як у вадзе, так і ў жыце ды ў лесе.
Сучасная “русалка”. Фота Ketri
– У нашым акадэмічным архіве каля 2000 запісаў пра русалак з розных месцаў Беларусі. І 85 % з іх сведчаць аб тым, што людзі уяўлялі гэтых істот дзяўчатамі з нагамі. Вобраз прыгажуні з хвастом прыйшоў да нас з кніжнай культуры.
Палілі не толькі вогнішча, але і… ведзьм. Сімвалічна
Таксама верылі, што ў Купальскую ноч асабліва актывізаваліся і вясковыя чараўніцы, што збіраліся шкодзіць суседзям. Прычым менавіта ў гэты час яны мелі магчымасць ператварыцца ў жывёліну – часцей жабу або котку. Убачыўшы ў хляве такую жывёліну, варта было нанесці ёй бачныя калецтвы (але толькі не забіваць). І тады назаўтра выявіш: у якой жанчыны з аднавяскоўцаў такія ж траўмы, тая і ведзьма.
Купалле ў Вялікім княстве Сула. Фота з сацсетак Вялікага княства Сула
Заканамерна, што ў асобных рэгіёнах Беларусі на адно з першых месцаў выходзіла ачышчэнне праз агонь. Такім чынам пазбаўляліся не толькі ад старых рэчаў, але і ад патэнцыйных шкоднікаў. Іх таксама спальвалі, толькі сімвалічна, у выяве пудзіла у жаночым абліччы. Такая купальская лялька магла звацца Марай (Марэнай) ці нават Бабай Ягой.
– У самых архаічных варыянтах на шост надзявалі конскі чэрап. І аддавалі яго агню. Выглядала гэта трошкі жудасна, але ўсё для таго, каб напужаць нечысць. З гэтай жа мэтай, дарэчы, выкарыстоўвалі крапіву і нейкія вострыя прадметы. Клалі іх каля хаты, каб ніякія ведзьмы ці вупыры не змаглі туды патрапіць.
Крапіва. Фота pinterest
Час, калі мяжа паміж светамі амаль знікае
Продкі верылі, што на Купалле, як і на Каляды, мяжа паміж нашым і іншым светам амаль знікае. Таму, з аднаго боку, адтуль да нас лезе ўсякая нечысць, а з другога – чалавек атрымоўвае магчымасць зазірнуць у будучыню. І дзеля гэтага выкарыстоўвалі розныя гаданні.
Фота Ketri
Гадалі ў асноўным дзяўчаты, на будучага жаніха. Схаваўшы рукі за спіну, дзяўчыне трэба было стаць на каленкі, нахіліцца і зубамі атшчыкнуць лісток трыпутніка (подорожника) і сказаць: “Трыпуце, трыпуце. Ты сядзіш пры пуці. Бачыш старога і малога. Пакажы мне мілога”.
Пасля гэтага ні з кім да раніцы не размаўляць. Раслінку пакласці пад падушку – і чакаць у сне нарачонага.
Трыпутнік. Фота pinterest
“Калі ты ў вянку, ніякія "таварышы з таго свету" цябе не крануць”
Ну і, канешне, самая знакамітая купальская варажба звязана з вянкамі. Спосабаў правядзення яе было мноства, у залежнасці ад мясцовасці.
Купалле ў Вялікім княстве Сула. Фота з сацсетак Вялікага княства Сула
Найбольш папулярны – дзяўчыны кідалі свае вяночкі ў раку ці возера і назіралі за імі. Чый першым паплыве – тая і першай замуж пойдзе. Іншы раз, здаралася, вянок пачынаў круціцца на месцы і не плыў – тады ўжо жартавалі, што яго гаспадыня "ў дзеўках застанецца".
Фота Дукорскі маёнтак
Ці вось яшчэ распаўсюджаны варыянт: рабілі два маленькія вяночкі – для сябе і для меркаванага жаніха. Калі яны сплываліся разам – значыць, маладых чакае сумеснае шчасце. Калі ж разыходзіліся – не лёс.
Сучасныя хлопцы ды дзяўчаты таксама святкуюць Купалле ды плятуць вянкі. Фестываль “Свята сонца”, фота Смартпрэсс
– Вянок – гэта не проста ўпрыгожанне, а моцны сімвал. У ім – і вобраз сонца, і жаночая сімволіка, і канцэнтрацыя квітнеючай прыроды. Да таго ж атрыбут мае аберагаючую моц: калі ты ў вянку – ты пад абаронай, і ніякія "таварышы з таго свету" цябе не крануць.
Фота Ketri
“Прамых сведчанняў пра нейкія оргіі на Купалле не існуе”
Царква спрадвеку не ўхваляла Купалле. У некаторых яе дакументах гэты дзень называўся "святам буйной весялосці" – з недаверам і асуджэннем.
– У пропаведзях таго часу можна сустрэць нават абвінавачванні ў "вольных зносінах паміж паламі", у "распусце" і "растленні моладзі". Але мы не павінны ўспрымаць гэта літаральна: прамых сведчанняў пра нейкія оргіі на Купалле не існуе. Проста гэта была ноч, калі тэма кахання – як касмічнага, прыроднага, так і чалавечага была асабліва гучнай.
Фота rus.tvnet.lv
У чым сакрэт папараць-кветкі?
Разам з гэтым мы, вядома ж, не забываемся і пра магічную папараць-кветку, якая, паводле падання, з’яўляецца толькі ў Купальскую ноч. Нібыта расквітае апоўначы і ўсяго толькі на імгненне, але квітнее ярка, як агонь. Яе ахоўваюць розныя духі, чэрці і ўсякая нежыць. Чалавек, атрымаўшы кветку, здабывае неверагоднае багацце. Але грошы ў гэтым выпадку – павярхоўны і прымітыўны вынік пошуку.
– У народных паданнях папараць-кветка дае асаблівыя здольнасці. Чалавек пачынае разумець мову звяроў і птушак, словы і шэпт кожнага дрэва і травінкі. Легенды распавядаюць пра надзвычайную небяспеку такіх пошукаў. Смельчаку здаецца, што паміж лапухамі сядзіць зялёная змяя з пеўневай галавой, а ў паветры ляціць ведзьма, размахваючы мятлой, а за ёй – крылатыя коткі і ўсялякая поскудзь.
Папараць-кветка. Ілюстрацыя Валерыя Славука
Магчыма, сэнс міфаў аб папараць-кветцы ў тым, што людзям дадзены ўсяго толькі шлях да таемных ведаў, аднак поўнае іх разуменне немагчыма. Чалавек у сваім імкненні спазнаць усе загадкі светабудовы прэтэндуе на роўнасць з самім Творцам. Але тады касмічны парадак трэсне, і ўсім вакол авалодае хаос. Менавіта ў такіх фарбах і апісваецца зрыванне кветкі – як страшны катаклізм.
Купальскае шэсце ў Музеі народнай архітэктуры і побыту. Фота etna.by
Аўтар: Наталія Некрашэвіч
*Выкарыстанне і цытаванне гэтага артыкула дапускаецца толькі ў аб’ёме, які не перавышае 20% пры наяўнасці гіперспасылкі. Больш за 20% – толькі з дазволу рэдакцыі.
