Рождество и Новый год – пожалуй, самые отмечаемые и долгожданные праздники во всем мире. Уже с начала декабря мы начинаем готовиться к ним – наряжаем дом, покупаем подарки, смотрим новогодние фильмы. А что же делали в это время наши предки? Оказывается, период Коляд у них проходил не менее насыщенно. Вместе с фольклористом Татьяной Володиной составили топ-5 белорусских колядных традиций. Рассказываем о них в нашем материале.
Татьяна Володина во время колядного обряда “Павязем Каляду на дуба”, Березинский район
1. Праздник, который длился почти треть зимы
В старину Коляды на белорусских землях отмечали почти месяц. В этом плане от предков мы не отстаем.
– Па беларускай традыцыі калядны час доўжыцца з 24 снежня па 22 студзеня. Гэта абумоўлена наяўнасцю двух каляндароў – юліянскага і грыгарыянскага, якія адначасова прысутнічаюць у культурным і рэлігійным жыцці беларусаў. Так, напрыклад, праваслаўная царква прытрымліваецца больш старай, юліянскай каляндарнай сістэмы, згодна з якой Раство адзначаецца з 6 на 7 студзеня. Але паводле яе на побытовым узроўні ўзнікае сур’ёзная супярэчнасць – Новы год (з 31 снежня па 1 студзеня) выпадае на перыяд строгага посту. А мы ў гэты час святкуем – з багатым сталом, шампанскім і танцамі, – рассказывает заведующая отделом фольклористики и культуры славянских народов Центра исследований белорусской культуры, языка и литературы Национальной академии наук, доктор филологических наук Татьяна Володина.
Белорусское застолье. Фото YouTube
Заканчиваются зимние праздники у православных 19 января – Крещением.
Что касается католиков, протестантов и греко-католиков, то они они отмечают Рождество и все сопутствующие ему значимые даты по “новому”, григорианскому календарю. Он был принят в XVI веке римским папой Григорием. Данная система исчисления времени больше соответствует астрономическим процессам – зимнему солнцестоянию и началу увеличения светового дня.
Зимнее солнце. Фото Инны Шкурко
В общем, благодаря тому, что в Беларуси живет много и православных, и католиков, “калядныя святы” здесь захватывают чуть ли не треть зимы.
2. “Тры Куцці” и “кривые” вечера
Колядный период – это целый праздничный цикл, внутри которого выделяются три основные точки, присутствующие как в католической, так и в православной традиции.
“Сучасныя калядоўшчыкі”. Фото piligrym_photo
– Першая кропка – гэта бедная (галодная) Куцця, альбо ў католікаў – Вігілія. Яна заўсёды напярэдадні Божага нараджэння. Гэта час строгага посту ды цішыні. Ніякіх танцаў, спеваў, гулянняў ды алкаголю. Наступная падзея – святкаванне Новага году. У традыцыі гэта частка Каляд называецца Шчодры вечар альбо Шчодрык, калі людзі накрываюць багаты стол, ходзяць у госці, весяляцца. Ну і трэцяя кропка – Вадохрышча (19 студзеня), у католікаў – Богааб’яўленне ці Свята Трох каралёў (6 студзеня), – поясняет Татьяна Володина.
“Галодная куцця”. Фото из архива Татьяны Володиной
Однако дни между этими праздниками тоже были наполнены своим волшебством. Особенно это касалось колядных вечеров.
– Па-руску яны называюцца “святки”. У нас жа такія вечары зваліся “крывымі”. І гэтае вызначэнне не паказвала на нешта няправільнае ці дрэннае. Хутчэй – на іх сакральнасць і незвычайнасць. Бо гэтыя вечары “не такія”, асаблівыя. Продкі верылі, што ў калядны перыяд межы паміж све́тамі адчыняюцца і адбываецца кантакт двух вымярэнняў – чалавечага і пазачалавечага.Таму можна варажыць і нават сустрэць “гасцей з таго свету”, – говорит фольклорист.
В “кривые” вечера можно было узнать свою судьбу. Фото polotsk.museum.by
3. Праздновали рождение солнца и провожали “Коляду” домой
В белорусских Колядах органично переплетаются язычество и христианство. Эти два мировоззрения здесь не противоречат друг другу. Скорее, наоборот, взаимодополняют.
– Каляды – час, калі быццам бы адбываецца ўсеагульнае “перафарматаванне”. Сонца пачынае расці і сусвет перабудоўваецца нанова. І ў многіх рэлігіях менавіта ў гэты перыяд – дні зімовага сонцастаяння – нараджаецца бажаство. І хрысціянства тут не выключэнне. Ну і пагадзіцеся, калі Бог нараджаецца разам з сонцам – гэта прыгожа, лагічна і заканамерна – отмечает Татьяна Володина.
Рождественские ясли. Фото planetabelarus.by
В дохристианские же времена основным смыслом Коляд было как раз обновление солнца, а вместе с ним – и всего мира.
– Цягам стагоддзяў дахрысціянскае і хрысціянскае сышліся ў адзін гарманічны комплекс. Адным з сімвалаў гэтага адзінства стала калядная зорка. Для адных гэта сонца, для другіх – тая самая Віфлеемская зорка, якая паказала шлях да Хрыста, – рассказывает Татьяна Володина.
Народный мастер Беларуси по соломоплетению Елена Гринь и её “калядная зорка”. Фото piligrym_photo
Также в народном сознании белорусов существовало такое понятие как “Коляда”. Это персонаж, который приходит в дом и остается с людьми на протяжении всего праздничного цикла. После чего Коляду необходимо было правильно и уважительно провести. Делали это 21 января. И в разных регионах Беларуси существовали свои способы прощания с “гостьей”.
– Напрыклад, у Бярэзінскім раёне Каляду ў выглядзе снапа, кола альбо гаршэчка з куццёй адпраўлялі на дуб. Збіралася ўся грамада, а для выканання абрада абіралі самага спрытнага хлопца. Дарэчы, дуб тут мае свой сэнс. Лічылася, што гэта дрэва злучае зямлю і неба. І Каляду, якая пражыла з людзьмі ўвесь калядны месяц, вяртаюць туды, адкуль яна прыйшла, – объясняет фольклорист.
Обряд “Каляду на дуба”, Березинский район. Фото из личного архива собеседницы
Обряд “Каляду на дуба”, Березинский район. Фото из личного архива собеседницы
В других регионах Беларуси этот день называли “Разбрык-Каляда” или “Паабед Каляда”. Считалось, что до обеда праздник продолжается, а после – окончательно уходит. А провожали его… блинами.
– Блінамі абціралі крыжыкі (ў праваслаўных), альбо літары ў гонар Трох Каралёў (у католікаў), якія ў адпаведныя дні (Вадохрышча і Багааб’яўленне) людзі малявалі на дзвярах ці брамах. Знакі гэтыя лічыліся святымі, таму і з’есці блін пасля рытуала было “на шчасце”.
Колядование детей в Кличевском районе. Фото Татьяны Володиной
4. Колядование или “ўсё, што пажадаюць “касмічныя вестуны” – збудзецца”
Но перед тем, как провожать зимние праздники, нужно было их отгулять. И предки знали в этом толк. Главными “зачинщиками” веселья выступали, конечно же, колядовщики. Но кем же они были на самом деле?
“Калядоўшчыкі”, Могилевская область. Фото из личного архива Татьяны Володиной
– У калядоўшчыках увасаблялася ідэя пазачалавечага. Гэтыя персанажы – не абавязкова “госці з таго свету”, але яны… іншыя. Вось уявіце: гаспадар хаты, куды прыходзяць калядаваць – селянін-земляроб. А ў гурце “святочных наведвальнікаў” збіраліся ўсе тыя, хто адрозніваўся ад яго сацыяльна (пан, поп, шляхціч), этнічна (цыган, яўрэй) і г.д. Сярод іх таксама былі “жывёлы” (каза, конь, мядзведзь, бусел і г.д.) ды нават міфалагічныя істоты (чорт, смерць). Карацей кажучы, калядоўшчыкамі маглі быць “усе тыя, хто не я”. І гэтыя “касмічныя вестуны” прыходзілі да людзей з падарункамі, якія нельга набыць у краме. Яны жадалі гаспадарам здароўя, каб іх дачка хутчэй пайшла замуж, а сын ажаніўся, каб ураджай быў добрым, а хатнія жывёлы не хварэлі. І людзі верылі – усё, што казалі калядоўшчыкі, абавязкова збудзецца – объясняет исследовательница белорусской культуры.
Колядные маски, г. Городок, Витебская область. Фото Татьяны Володиной
Если же колядовщики не зашли в какой-то дом – это считалось дурным знаком и лишало хозяевов благословения на следующий год.
Особую роль в колядном действе играла коза, которая ассоциировалась с плодородием. Её “умирание и возрождение” соотносится с одним из основных смыслов языческих Коляд – обновлением мира после самой темной точки года и запуском нового жизненного цикла.
Фото bestbelarus.by
5. “Жаніцьба Цярэшкі”
А вот на севере Беларуси колядования практически не было. Вместо него проводили другой важный обряд – “Женитьба Терешки”.
– На поўначы нашай краіны калядны сэнс адлюстроваўся ў “Жаніцьбе Цярэшкі” – інсцыніроўцы вяселля. Лічылася, што разам з усім космасам павінен абнаўляцца і вясковы соцыум. Увогуле працяг роду ў традыцыі – гэта аснова жыцця. А ён быў магчымы толькі ў межах шлюбу.
Обряд “Жаніцьба Цярэшкі”. Фото planetabelarus.by
Центральными фигурами обряда становились “дед” и “баба” – мужчина и женщина зрелых лет, которые символизировали связь поколений. Как и участники колядных шествий, они могли быть в вывернутых кожухах, вымазанные сажей, – это подчеркивало их принадлежность к “потустороннему” миру. Именно эти персонажи и сводили пары.
– Яшчэ іх называлі “бацька” ды “маці”. Яны ўважліва сачылі, хто з моладзі праяўляе сімпатыю адзін да аднаго. Потым дзед ішоў да хлопцаў: “Ванечка, якая дзяўчына табе падабаецца?”. А баба ў сваю чаргу высвятляла ў дзяўчат, з кім бы тыя хацелі пазнаёміцца бліжэй. І вось, адбывалася быццам бы сватаўство. Новая пара павінна была патанцаваць перад усімі, а потым на працягу ўсяго вечара маладыя трымаліся разам, і абавязкова “жаніх” праводзіў сваю “нявесту” дадому.
Обряд “Жаніцьба Цярэшкі”. Фото planetabelarus.by
Интересно, что в старых записях можно найти упоминания о том, что в обряде могли участвовать даже муж с женой – для укрепления брака. В целом, это было довольно громкое и массовое гуляние – в одной деревне могло “сложиться” 20-30 пар. И это был словно посыл во Вселенную – в этом году они поженятся. Часто так, кстати, и случалось.
Обряд “Жаніцьба Цярэшкі”. Фото planetabelarus.by
– І тут мы бачым мудрасць традыцыі. На яе ўзроўні існавалі свае сацыяльныя механізмы для знаёмства. Чалавек атрымліваў такі штуршок – з аднаго боку, цябе як бы асвячалі калядным часам, а з другога – былі гэтыя “дзед” з “баба”, прадстаўнікі роду, якія дапамагалі моладзі зрабіць выбар. Хлопец з дзяўчынай зліваліся ў танцы падчас гэтага магічнага перыяду, і ўсё адбывалася натуральна, без прымусаў. Увогуле для беларусаў у першую чаргу была важная не абстрактная “радзіма”, а малая – родная вёска, сям’я. Менавіта сям’я была галоўным у жыцці чалавека.
Автор: Наталия Некрашевич
*Использование и цитирование данной статьи допускается в объеме, не превышающем 20% при наличии гиперссылки. Более 20% – только с разрешения редакции.
